از مهار سیلاب تا مدیریت تاب‌آور بحران‌ها؛ ضرورت تغییر نگاه در گلستان
یادداشت محمد مهرگانفر: (به مناسبت روز جهانی کاهش اثرات بلایای طبیعی – ۲۱ مهر ۱۴۰۴)
هر بار که سیلابی روی می‌دهد انگار طبیعت به ما هشدار می‌دهد که توسعه نباید به بهای نادیده‌گرفتن قوانین زمین تمام شود. روز جهانی کاهش اثرات بلایای طبیعی هم درست به همین مسئله می‌پردازد و یادمان می‌آورد که فجایع معلول خشم کور طبیعت نیستند بلکه از دل تصمیم‌های ناپایدار ما در مسیر رشد و مدیریت سرزمین سر برمی‌آورند. شعار امسال را که می‌خوانیم «سرمایه‌گذاری در تاب‌آوری، نه بلایا»ناخودآگاه از خودمان می‌پرسیم آیا زمان آن نرسیده که به‌جای واکنش‌های دیرهنگام از همان ابتدا پیشگیری هوشمندانه را در دستور کار بگذاریم؟
در چند دهه اخیر شاهد افزایش بلایای طبیعی در سراسر جهان بوده‌ایم. طبق گزارش دفتر سازمان ملل برای کاهش خطر بلایا (UNDRR) هزینه‌های بازسازی پس از بحران سه برابر نرخ سرمایه‌گذاری برای پیشگیری رشد داشته است. این یعنی به جای آنکه بودجه‌ها را صرف مهار پیامدها کنیم باید منابع‌مان را به تقویت زیرساخت‌ها و تاب‌آوری اختصاص دهیم مانند: آموزش همگانی، سازه‌های ایمن، سامانه‌های هشدار سریع و برنامه‌ریزی شهری مبتنی بر ارزیابی ریسک.
در ایران هم تقریباً هیچ استانی از آسیب رویدادهای طبیعی در امان نیست. از زلزله و فرونشست و گرد و غبار گرفته تا سیل و خشکسالی، هر سال بخشی از کشور درگیر بحران می‌شود. تفاوت در اینجاست که میزان خسارت، بیشتر از قدرت بلایا، به ضعف ما در آمادگی مربوط است. اینجاست که مفهوم تاب‌آوری پررنگ می‌شود اینکه یک جامعه بتواند اتفاقات ناگوار را پیش‌بینی کند مقابلشان بایستد و در نهایت خودش را بهتر از قبل بازیابی کند.
استان گلستان نمونه روشنی است سیلاب‌های مخرب بارها این استان را در دو دهه اخیر به چالش کشیده‌اند از واقعه سال ۱۳۸۰ تا سیلاب‌های سال‌های ۱۳۹۸ و ۱۴۰۳. هر بار سیل که فروکش کرده، بیشتر بحث‌ها حول و حوش جبران خسارت بوده و کمتر به ریشه‌های واقعی بحران پرداخته شده است. اما واقعیت این است که گلستان دیگر نباید با روش‌های قدیمیِ «مهار سیلاب» اداره شود راه پیشِ رو «مدیریت سیلاب» است. در مهار سیلاب انگار با طبیعت دست به گریبانیم و سعی می‌کنیم با سدسازی جلوی سیل را بگیریم. اما در مدیریت سیلاب، خودِ رودخانه را همان‌طور که هست می‌پذیریم و با شناخت و برنامه‌ریزی دردسرهایش را کم می‌کنیم. این تغییر رویکرد ساده به چشم، اما در عمل یعنی حرکت از جنگ و ستیز با طبیعت به هم‌زیستی هوشمندانه است.
در مدیریت نوین سیلاب ترکیبی از اقدامات سازه‌ای (آن‌طور که در ایجاد آب‌بندان‌ها و حوضچه‌های تأخیری می‌بینیم) و غیرسازه‌ای (مثل آموزش جوامع محلی، تعیین حریم رودخانه‌ها و سامانه‌های هشدار سریع) به کار می‌آید تا کل حوضه آبریز و نه صرفاً مسیر آب سیلاب به شکل جامع مدیریت شود. گلستان از این نظر پتانسیل قابل توجهی دارد. رودخانه‌ها و دشت‌سیلابی‌اش، اگر درست مدیریت شوند، می‌توانند علاوه بر کاهش خسارت، به تغذیه منابع زیرزمینی و احیای تالاب‌ها هم کمک کنند. بااین‌حال ساخت‌وسازهای بی‌ضابطه، تغییر کاربری اراضی و تخریب جنگل‌های بالادست مسیر طبیعی آب را گرفته‌اند. امروز به یاری داده‌های ماهواره‌ای و سامانه‌های بومی پیش‌بینی بارش و پایش لحظه‌ای رودخانه‌ها، می‌توان تصمیمات دقیق‌تری اتخاذ کرد و جریان‌های سطحی را علمی‌تر مدیریت نمود.
تاب‌آوری در برابر سیل محدود به ساخت‌وساز نیست. از همه مهم‌تر، تاب‌آوری در بعد اجتماعی و نهادی آگاهی مردم، آمادگی دستگاه‌ها و هماهنگی مدیران است. تجربه سیل ۱۳۹۸ نشان داد که هر جا مردم آموزش دیده بودند و همکاری بین نهادها وجود داشت خسارت کمتر بود. در مقابل در مناطقی که توسعه بدون توجه به ریسک پیش رفته بود، آسیب‌پذیری چند برابر شد.
سازمان ملل بارها تأکید کرده که کاهش اثرات بلایا باید در چارچوب برنامه‌های کلان توسعه کشوری قرار گیرد. این یعنی هیچ پروژه عمرانی نباید بدون بررسی ریسک‌های طبیعی آغاز شود. در ایران هم زمان آن رسیده که شاخص‌های تاب‌آوری در بودجه‌ریزی و طرح‌های استان‌ها گنجانده شود. در گلستان می‌توان از ایجاد سامانه هشدار سریع یکپارچه، آموزش روستاهای پرخطر و بازنگری در طرح‌های شهری حریم سیلابی و تکمیل مطالعات جامع مدیریت سیلاب شروع کرد. تجربه جهانی حکایت از این دارد که هر واحد سرمایه‌گذاری در پیشگیری، چندین برابر از خسارت‌های آینده می‌کاهد بنابراین تاب‌آوری نه هزینه‌ای اضافی بلکه یک سرمایه‌گذاری بلندمدت برای توسعه و امنیت اجتماعی به‌شمار می‌رود.
برای موفقیت در این مسیر نقش نهادهای محلی، شوراها و سازمان‌های مردم‌نهاد کلیدی است. آنان می‌توانند میان مردم و حاکمیت پیوند ایجاد کنند و فرهنگ مشارکت و آماده‌باش را در سطح محلی تقویت کنند. روز جهانی کاهش اثرات بلایای طبیعی به ما نشان می‌دهد که نمی‌توانیم بلایارا محو کنیم، اما می‌توانیم بیاموزیم چطور با آن‌ها زندگی کنیم. تغییر رویکرد از «مهار» به «مدیریت» بلایا، یعنی رسیدن به بلوغ در حکمرانی محیط‌زیست و این تصمیم اگر همین امروز گرفته شود می‌تواند فردای گلستان را از تکرار فجایع دردناک نجات دهد.
ارسال نظرات